cemal süreya
çağdaş şiir geldi kelimeye dayandı. françois villon'dan, andré breton'a, henri michaux'ya bir çizgi çekelim, bu işin nasıl bir evrim sonucu doğduğunu göreceğiz. çağdaş şairler kelimeleri bile sarsıyorlar, yerlerinden, anlamlarından uğratıyorlar. bu böyleyken, bizde hâlâ folklora, halk deyimlerine şiirlerinde fazlasıyla yer veren şairlerin kısır bir yolda oldukları sanısındayım. çünkü folklorda şiirin bugünkü entelektüel niteliğini taşıyacak yeti yoktur. halk deyimlerinin havası şiirin kanat çırpmasına imkan vermeyecek kadar dar bir havadır.
bir halk deyimi içindeki kelimeler o deyimdeki anlam dizisinde kaynaşmışlardır. o kelimelerden o deyimlerdekinden ayrı işlemler, ayrı güçler aramayın artık. çünkü donmuşlardır. tek yönlüdürler. işlemleri, güçleri, bir bakıma uyandıracakları çağrışımlar bellidir. ne olsa değişmeyecektir. bu kelimelerin meydana getireceği şiirlerle, mısraları hep şarkı mısralarından, hep türkü mısralarından meydana gelen şiirler arasında pek büyük bir ayrılık göremiyorum. çünkü ikisinde de şairin işi kelimelerle değil, kelime bloklarıyla oluyor. oysa braque'ın resim üstüne söylediklerini şiire uygulamakta bir sakınca görmeyerek diyorum ki:
şiirde asıl olan "hikâye etmek" değil, kelimeler arasında kurulacak "şiirsel yük"tür; braque'ın lafıyla anekdotik değil, poetik. çıkış noktamızı buradan alırsak, dosdoğru, folklorun şiir için kaçınılması gereken bir tehlike olduğu sonucuna varabiliriz. işin nedeni şurada: halk deyimlerinde yerleşmiş, birbirine bağlanmış kelimeler arasında yeni bir yük, yeni bir bağıntı kurmak söz konusu olamaz. nasıl olsun ki; bu kelimeler zaten kıpırdamaz bir şekilde birbirlerine bağlanmışlar, alacakları yükleri zaten önceden almışlardır.
orhan veli kuşağı şairleri yenilikten sonra daha çok dilin görünür imkanlarını denediler. bu arada oktay rifat, bedri rahmi eyüboğlu gibi bir kısım şairler de, geniş ölçüde, belki en görünür imkanlar olan halk deyimlerine, folklor temlerine yöneldiler. iyi olmadı bu onlar için. köşelere takılıp kaldılar. oktay rifat "sanat endüstrisi" pazarlarına bol sayıda çürük mal sürmek zorunda kaldı. bedri rahmi'ye gelince, o onu da yapamadı; iki üç kalın, iki üç sarı kırmızı çizgi çekti, durdu. oysa bu şairler başka alanlara yönelmeyi bilselerdi şiirde daha faydalı, daha verimli olacak kişilerdi.
folklordan kaçınmaya önemli bir sebep daha var: kişilik. bakın dikkat ederseniz şiirde kişiliğe bugün eskisinden daha çok önem veriyoruz. sanırım gelecekte bu daha da çok olacak. çok güzel de olsa iki şiirin yazanını şair kılmaya yetmemesi, şairi belli olmayan şiirlerin estetiğe konu olmaması bu fikrimi doğruluyor. kişiliğin tadı şiir dünyasını bir tuttu ki bugün, bir şiiri bir şair yazarsa güzel oluyor da aynı şiiri bir başkası yazınca olmuyor.
mesela fazıl hüsnü dağlarca kişilik sahibi bir şairdir. "kızılırmak kıyıları"nı kendi havasından, kendi kişiliğinden geçirerek yazmıştır. o şiirdeki açı kendi açısıdır, eşyayı ve yaşamayı kavrayış kendi kavrayışı. "kızılırmak kıyıları"nın bir soyutlanmış güzelliği vardır, bir de asıl önemlisi salt fazıl hüsnü dağlarca'ya ait olmasından dolayı kazandığı güzellik. (hatta ben yalnız ikincisi var diyorum ya neyse!) ikisi birbirini tamamlıyor, ikincisini aynı zamanda fazıl hüsnü dağlarca değil de bir başka şair yazsaydı ne olurdu acaba? şu olurdu herhal: şiir güzel olmazdı ya da hiç değilse o kadar güzel olmazdı. kendinden çok, şiir yitirirdi.
diyeceğim, kişilik bugün şiirde bunca önemli bir yer tutuyor. folklordaysa daha çok anonim kalıplar var. bu kalıplar kişilik kazanmaya hiç uygun değil. karacaoğlan'a, emrah'a, şuna buna büyük şair diyenlerin kulakları çınlasın, kişiliksiz de büyük şair olunacağına iman getirmişler demek. folklor ve halk deyimleri ancak bir şairi taşıyabilir, fazlasına dayanacak gücü yoktur. o şair de bugün oktay rifat. ona bile halk deyimlerinin neler ettiğini biliyoruz. bu böyleyken beş altı güçlü şairin hep birden folklora yanaştığını düşünün, bu derinsizlik, sığ alanda bizi allak bullak edecek derecede kişiliklerini birbirinden ayırt etmek imkanlarını bulabilecekler midir acaba? hiç sanmıyorum. hem max jacob'un kaprislerini, hem jules superville'in incelikli mısralarını bir arada barındıracak folklorun alnını karışlarım ben.
şiirde de azalan verimler kanunu var. dil bir açıdan işlendikçe o alanda elde edilen verimler bir noktadan sonra azalmaya başlıyor. bu, bir bunalıma yol açıyor. bunalımlar da yeni şiir alanları, yeni açılar bulunmasıyla sona erer hep.
şiirimizde şimdi yeni bir eğilim başladı. bir iki yıldır dilin daha iç, daha derin imkanlarıyla baş başayız. genç şairler yalnız folklor gibi kesin klişelere değil, daha hafif kalıplara bile sırtlarını çevirdiler. ilhan berk'te, turgut uyar'da, edip cansever'de bunun ilk güzel örneklerini gördük. kelimeler bizde de yontuluyor artık. kelimeler bizde de yerlerinden yarı yarıya koparılıyor, anlamlarından ufak tefek saptırılıyor, yeni yükler yükleniyor kelimelere. böylece bir kavramın değişik görüntü ya da izlenimleri elde edilerek yeni imajlara, yeni mısralara varılmak isteniyor. genç şairler hep bunu istiyoruz. folklor ve klişelerin karşısında öbür kutbu meydana getiren bu durum şiirimizde bir evrimdi. her evrim gibi haklı ve zorunlu.