sevan nişanyan
.jpg)
yeremya peygamber (mö 7. yüzyıl), kudüs halkı eğer allah'a itaat etmezse cesetlerinin çöplükte yanacağını söylemiş. isa (1. yüzyıl), eğer kolum günah işlerse çöplükte yansın, bedenim günah işlerse çöplükten kurtulmasın demiş. milat sonrasında yahudi tefsircileri hinnom vadisi deyimine deruni, mistik bir anlam yüklemeye başlamışlar. 7. yüzyıla gelince bir de bakmışın, kudüs'ün çöplüğü islami kozmolojinin temel direklerinden biri haline gelivermiş.
din sözcüğünü al. irani bir kelime. mö 6. yüzyılda iran'ın devlet dini olarak örgütlenen zerdüşt inancının ve pratiğinin adı. aynı yüzyılın devamında yahudiler iran himayesine girmiş, babil esaretinden kurtulmuş, kudüs'te tapınağı yeniden inşa etme sürecine girmişler. ezra ve nehemya peygamberler öncülüğünde, dededen kalma bin türlü gelenek ve törelerini derleyip tek tanrılı bir "din" olarak organize etmeye girişmişler. sözcüğü de, kavramı da, o tarihte iran'dan ithal etmişler. en hoşlarından biri sırat. stratum latince "taş döşeli yol"; roma imparatorluğunun en meşhur icatlarından biri. imparatorluğun suriye ve mezopotamya vilayetlerinde aramice şekli srat, bildiğin "karayolu" demek. 7. yüzyıl mekke'sinde o yolların hatırası bile kalmamış belli ki, sadece anlamı hatırlanmayan bir deyim kalmış geriye. ingilizce street aynı sözcük.
bana çarpıcı gelen bir nokta şu: kuran'ı kaleme alan kişi, her kim ise, "tevrat" ve "incil" adını verdiği kitapların içeriğinden haberdar değil. sadece çok muğlak, kulaktan dolma bilgileri var. belki danyal peygamber kitabına bir şekilde ilk veya ikinci elden ulaşmış görünüyor; çünkü kuran'da yahudi kutsal kitabına yapılan referansların büyük bir bölümü (cebrail, zülkarneyn, yecüc mecüc, deccal, nemrut vs.) o kitaba ait. oysa danyal kitabı milat zamanlarında babil'de (ırak'ta) popülerlik kazandığı için tevrat külliyatına sonradan ve kerhen eklenmiş bir halk masalıdır. say ki avrupa'ya peygamber inmiş, battal gazi destanını islam'ın kutsal kitabı zannediyor.